59 De papiermolen De Winkewijert in de Engelander mark

Geschiedenis van de molen

In 1573 werd er ene Matthijs van Wenckum door de schout van Apeldoorn genoemd omdat deze Matthijs bij een doodslag aanwezig was geweest. Er was in die tijd ook een Weckemer Wijerd en die is waarschijnlijk genoemd naar de familie Van Wenckums. 

In 1619 vindt er een proces plaats tussen ene jonker Dirk van Essen en molenaars van de Gasthuismolen, die langs de Oude Beek in Lieren ligt. Van Essen wilde “op de Wenckemer weyer (Winkewijert) in de Engelander merck” in het kerspel Beekbergen, een nieuwe korenmolen leggen maar helaas voor hem bestond er een brief van hertog Karel uit 1535 waaruit blijkt dat dit verboden is. De molen is iets later in 1623 toch nog gebouwd, maar toen als papiermolen. En dat mocht wel.

In 1648 wordt gemeld dat de papiermolen vier “backen” heeft.

De beek de Winkewijert was van oorsprong een natuurlijke beek. Hij is voor de molen in 1623 verder aangelegd "opte Wenkemerwijer", wat toen een moerasgebied was. Er stroomde heel vroeger een beekje van de oorsprong van de Winkewijert naar de Nagelpoel en die heette waarschijnlijk de Swambeek.

Op een kaart van Geelkercken uit 1630 staat de molen ergens op de toenmalige weg van Apeldoorn naar Arnhem op de grens van de marken Wormen en Engeland. De molen en de beek zijn later ca. 400 meter westwaarts verlegd. Op 28 augustus 1691 zijn Hendrik van Roekel, gehuwd met Luitje Jansen Westenenk, 280 gulden schuldig aan Otto Westenenk "tot het copen van ’t Nieuwe Mooltjen bij Tijmans molens verstreckt”. Hier komen we voor het eerst in aanraking met een nieuw molentje Het Liertje in de omgeving van de Tiemensmolens. Deze molen lag op de huidige Winkewijert beek bij het Carrousselpark en ontving zijn water uit sprengen in de Engelandermark, die in 1623 waren gegraven voor de papiermolen De Winkewijert.

In 1698 is sprake van "seekere pampiermoelens huijs schuer en alle ’t getimmer, mitsgaeders eijgendom des gronts en Erfpacht soo aen water als grondt, soo wel den nieuwen aengegraven camp over de beeck na den bassen moelen (= Bazemolen) als de campen bij ’t huijs moelen in sijn gravinge heggen en wallen op en bij den winckenwijer gelegen”

Van 1747 tot 1764 is ene Jacob Meijerink de molenaar en dan verschijnt tot 1811 Hendrikus Koldewijn (1738-1811). De lijst der ingezetenen van 1798 vermeldt Hendrikus Koldewijn Mr. Papiermaker 59 jaar en Jacob Koldewijn, papiermaker bij zijn vader, 29 jaar. Men maakt in 1808 zes soorten papier.

Omstreeks 1812 wordt gesproken van de wed. Coldewijn en haar zoon Jacob. Op de Winkewijert woont in 1815 de weduwe met 2 kinderen. In totaal zijn daar dan 9 personen.

Op 15 mei 1876 verkopen de 6 kinderen van wederom een Hendrikus Koldewijn (1811-1870) de papierfabriek en inmiddels ook grutterij "de Winkewijert” aan Johannes van Delden Johnz. Genoemde Hendrikus had op 26 maart 1851 het bedrijf door aankoop verworven. De familie relatie met de Koldewijn’s is uitgebreid beschreven in bron 26: Overzicht Koldewijn's op diverse molens - Peter Koldewijn / 2020

Riemkap firma Koldewijn - ca. 1810

De molen wordt na de verkoop in 1877 "nieuw gelegd” en in 1885 te koop aangeboden. De desbetreffende advertentie luidt o.a.: "een vijfbaks Hamermolen, Iiggende 3 en 2, voor 8 jaar nieuw gelegd, en verder alle soorten papiermakers-gereedschappen.”.

De molen komt daarna in het bezit van E.J. Middelbeek, die hem omzet in een wasserij op adres Winkewijertlaan 106. "Bleekerij" op het perceel Kad. Gem. Beekbergen sectie I nr. 1744 te Ugchelen.

De oorspronkelijke naam Winkewijert wordt gewijzigd in  "Klarenbeek”. Dat was wel verwarrend omdat er ook al een papiermolen "Klarenbeek” in Ugchelen was. De gemeente Apeldoorn heeft de herinnering aan de molen bewaard door de weg langs de vroegere papiermolen  "Winkewijertlaan” te noemen.

Nog in 1897 werd waterkracht gebruikt voor aandrijving van de wastonnen.

In 1902 brandde de molen af en werd een nieuw stenen wasserijgebouw gezet.

Het molenrad bleef nog wel tot 1913 in gebruik maar maakte toen plaats voor een stoommachine.

In 1955 werd bij de van Gelder papierfabrieken een pompinstallatie in werking gesteld en vielen de sprengkoppen van de Winkewijert droog.

Het voor de wasserij benodigde water moest toen door middel van een pomp worden geleverd.
De wasserij werd in 1976 opgeheven. In het gebouw kwamen wooneenheden voor (jongere) alleenstaanden.

Pas na 1982 werd de pompinstallatie van de firma van Gelder buiten werking gezet en steeg het grondwaterpeil zodanig dat de sprengkoppen weer vol water kwamen te staan.

In 1984 brandde het molengebouw af en is niet meer herbouwd. Op de huidige locatie staan nu woningen.

In 1997 is de beek prachtig hersteld en er stroomt weer volop water doorheen.

Geografische positie en bereikbaarheid

De molen heeft hoogstwaarschijnlijk twee locaties gehad.De onderstaande kaarten laten zien welke dat zijn.

Kaart van Geelkercken uit 1629 met ingetekende molenlocaties.

Een inmiddels verdwenen beek, de Swambeek heeft voorheen vanaf de beek de Winkewijert naar de Nagelpoel gestroomd. Gebruikmakend van deze loop heeft men het  brongebied van de Kayersbeek gegraven en de Swambeek ontkoppeld van de Winkewijert. De Winkewijert is daarna vermoedelijk noordwaarts verlegd. - aangepaste kaart van Moerman

Hardonk geeft de molen aan met nummer 30 op zijn kaart. Ook de mogelijke oude locatie van de molen bij de Arnhemseweg is ingetekend.

De geografische positie van de uiteindelijke Winkewijert molen is 52°11'7.83"N 5°57'7.44"E

Luchtfoto Winkewijert - Snelleman / 1980

Huidige situatie

Tegenwoordig is er niets meer te zien van de vroegere molen. Alleen de beek in de buurt van de molenlocatie vertoont nog een verval op de plek van het vroegere molenrad. Wel staan er nog wat oude bomen, die bij de molen hebben gestaan.

Bouwgeschiedenis (evt. tijd en reden voor afbraak)

1623 De papiermolen wordt gebouwd.
1648 De papiermolen heeft vier “backen”.
1698 Er is sprake van "seekere pampiermoelens huijs schuer en alle ’t getimmer, mitsgaeders eijgendom des gronts en Erfpacht soo aen water als grondt, soo wel den nieuwen aengegraven camp over de beeck na den bassen moelen (= Bazemolen) als de campen bij ’t huijs moelen in sijn gravinge heggen en wallen op en bij den winckenwijer gelegen”
1747 tot 1764 is ene Jacob Meijerink de molenaar.
1764 tot 1801 is Hendrikus Koldewijn de molenaar. Daarna nog Koldewijn’s tot 1876.
1876 verkopen de 6 kinderen van wijlen Hendrikus Koldewijn de papierfabriek en inmiddels ook grutterij "de Winkewijert” aan Johannes van Delden Johnz.
Na 1877 "nieuw gelegd”
1885 gekocht door E.J. Middelbeek en in een wasserij omgezet. Naam gewijzigd in "Klarenbeek”.
1897 Waterkracht nog gebruikt voor aandrijving van de wastonnen.
1902 Brandt de molen af en er werd een nieuw stenen wasserijgebouw gezet.
1913 Molenrad maakt plaats voor een stoommachine.
1955 De sprengkoppen van de Winkewijert komen droog te staan.
1976 Wasserij opgeheven. In het gebouw kwamen wooneenheden voor (jongere) alleenstaanden.
1982 Sprengkoppen leveren weer water.
1984 Het gebouw brandt af en is niet meer herbouwd. Daarna woningbouw op de locatie
1997 De beek wordt prachtig hersteld.

Erfgoed ontwikkelings potentie

Misschien zou we er een informatiebord geplaats kunnen worden.

Er een prachtig fiets- en wandelpad naast de beek aanwezig. Het pad is nogal onbekend en zou beter aangegeven kunnen worden. Dat geldt overigens voor de hele route langs de Winkewijert beek.

Erfgoedstatus

In 1978 werd nog door de heer Yolt IJzerman voorgesteld om zowel woning als bedrijfsgebouwen van de voormalige wasserij Middelbeek te behouden. Het was architectonisch een eenvoudig, doch gaaf geheel vormend. Het werd aanbevolen om er een museum was- en papierindustrie van te maken. Het heeft helaas niet zo mogen zijn. De foto's van het gebouw in 1980 laten zien dat er een prachtig historisch gebouw uit onze gemeente is verdwenen.

Of er nog archeologische vondsen gedaan kunnen worden is niet bekend. Ook is niet bekend of er in het verleden na de brand archeologisch onderzoek plaats heeft gevonden.

Interessant zou kunnen zijn om te achterhalen of de oorspronkelijke locatie bij de Arnhemseweg nog sporen van een oude molen bevat.

Foto’s van oude en huidige situatie

Tekening Winkewijerd - waarschijnlijk van te Pas - bron Gemeente Apeldoorn	Transport van papier - bron Gemeente Apeldoorn

Uit Raad je straatje (Apeldoorns Stadsblad) - 1983	Idem

De molen rond 1980	Idem