58 Keyertsmolen

Geschiedenis van de molen

De Kayersmolen was een papiermolen aan de Kayersbeek en bevond zich op de plek van het huidige benzinestation op de Marchantstraat ter hoogte van de Kayersdijk. De Kayersmolen werd ook wel Keijertsmolen, Keijenbergsmolen, Keizers molen en Kaiersmolen genoemd.

De beek aan de Kayersmolen is in 1705 gegraven door Hendrick Keijnberg ten behoeve van de molen. Zowel de molen als de beek zijn naar hem genoemd. Ook is er nog steeds een weg, de Kayersdijk aanwezig.
Het water van de Kayersbeek is tot op heden nogal ijzerhoudend (rodolm) en dat kan geen goede voorwaarde voor papierfabricage geweest zijn. Waarschijnlijk is er onderweg via cascades of watervallen zuurstof bijgekomen om het ijzer te binden. Of misschien heeft een wijer het ijzer laten bezinken.
Op 29 juni 1878 is er een veiling van "eenige hechte Fabrieksgebouwen, waarin sinds langen tijd Handpapier wordt gefabriceerd, gelegen te Apeldoorn in de buurtschap Wormingen op ongeveer 20 min. afstand van het station van den Oosterspoorweg en op ongeveer 5 minuten afstand van het kanaal, met Woonhuis en omgelegen land”.
Op 27 juli 1878 koopt de heer Ingerman "eene volledig ingerichte, in werking zijnde Papierfabriek, Keijersmolen genaamd, met een zeer sterke waterkracht gedreven”.
De papiermolen verdwijnt kort daarna en de beek wordt dan gedeeltelijk gebruikt voor voeding van het kanaal Apeldoorn - Dieren. Vanaf de jaren 1890 is de molen waarschijnlijk nog enige jaren als zaagmolen in bedrijf geweest. De weg naar de Kayersmolen heette daarna ook de Zaagmolenweg.

Wanneer de papiermolen is afgebroken is niet helemaal duidelijk. Bij de molen heeft zich een boerderij bevonden die nog tot in de 50-er jaren van de 20ste eeuw heeft bestaan.

Geografische positie en bereikbaarheid
De geografische positie van de Kayersmolen is 52°11'37.72"N 5°58'34.21"O

Op de kaart van Hardonk uit 1968 met een hedendaagse Topografische achtergrond is de molen met nr. 29 aangegeven.

Huidige situatie

Er zijn geen restanten van de molen meer aanwezig. Wel herinneren enkele elementen, zoals straten, wijkdelen en gebouwen aan de historie van de molen. Voorbeelden zijn de straat de Kayersdijk, het voormalige gebouw Kayersheerd (in 2007 afgebroken) en de vroegere Kayersmolenweg.

Bouwgeschiedenis (evt. tijd en reden voor afbraak)

De Kayersmolen heeft haar ontstaan te danken aan de geschiedenis van de Kayersbeek. Deze heeft een nogal turbulente en vrij ingewikkelde geschiedenis achter de rug, die waard is om uitgelegd te worden.
Er zijn 5 fasen in haar geschiedenis te onderscheiden.

1. Afwatering van het natte gebied van de Nagelpoel

De beek van deze molen komt op een 17de eeuwse kaart in het werk van de Gelderse geschiedschrijver Pontanus uit een grote plas.
Deel van een geroteerde kaart van Ducatus_Geldria et Zutphania (1680-1690)

Dit meer - de Nagelpoel, in de 16e eeuw Egerpoel geheten, was een heideplas, die inmiddels geheel is verdwenen. De heideplas lag zuidwaarts naast de voormalige forellenkwekerij aan de Kayersdijk maar ook op het voormalige Philipsterrein was een plas bekend. Het gebied ten oosten van de Arnhemseweg was erg drassig en om de oostelijke gebieden in de IJsselvallei (de huidige Maten) voor landbouw te kunnen gebruiken moest het water van de Nagelpoel worden afgevoerd. Daartoe werd de voorloper van de Kayersbeek gegraven. Die heette toen de Graft (gegraven beek) en kwam via Wormen uit bij de Vlijt in de Grift (ook weer een gegraven beek).
Om te voorkomen dat het water van de Nagelpoel naar het oosten in plaats van naar het noorden stroomde werd er een dijkwerk aangelegd. Die dijk heette de Nagelpoelschedijk.

Kaart met de Nagelpoelschedijk uit 1886

De huidige Kayersdijk refereert nog aan deze dijk. Er zijn nog enkele restanten nvan die dijk bewaard gebleven.

Dijk en doorgegraven dijk van de vroegere Nagelpoel. Foto Hardonk - 1943

2. De geschiedenis van 1705 tot 1829 en het zogenaamde oude tracé.

In 1705 is Hendrick Keijnberg van plan om een papiermolen te stichten en laat de Kayersbeek graven.
De papiermolen heeft ruim voldoende water uit de nieuwe sprengkoppen, die zich in het gebied tussen de Vlaswiek en de politieacademie bevinden. De molen heeft verschillende eigenaren en is tot 1829 in bedrijf.

3. Het gebruik voor het noordelijke gedeelte van het kanaal tot 1868.

In 1829 is het noordelijk gedeelte van het Apeldoornse Kanaal geopend. Doordat Apeldoorn op het hoogste punt lag en er door onder andere schutverlies te weinig water in het Kanaal kwam heeft men de Kayersbeek in de “kop van het Kanaal” bij de Deventerbrug uit laten komen.
De Kayersbeek werd eerst de Gracht en later ook de kanaalbeek genoemd. De functie van de beek verschoof duidelijk van een beek voor een molen naar een beek voor voeding van het kanaal.
Kaart van ca. 1850  met het noordelijke tracee van het kanaal

4. Het gebruik voor het Apeldoorns-Dierens kanaal tot 2018 en het nieuwe tracé.
Bijna 40 jaar later in 1868 werd ook het zuidelijke gedeelte van het Kanaal geopend. Hiervoor werd voor een deel de oude loop van de Kayersbeek gebruikt.
Ook toen was er weer sprake van een watertekort in het kanaal. Verschillende sprengenbeken moesten uitkomst bieden zoals de kleine Oosterhuizer Spreng, de Veldhuizer- en Vrijenberger Spreng en de Zwaanspreng.
Niet veel later is het water van de Kayersbeek, samen met dat van de Zwaanspreng, ook in het kanaal geleid. De beide beken stroomden enkele meters naast elkaar en werden daarom ook wel de Dubbelbeek genoemd.

De Dubbelbeek stroomafwaarts gezien. Links de Kayersbeek (rood van het rodolm) en rechts de hoger gelegen Zwaanspreng - Foto Henk Weltje

Provinciale kaart met het oude tracee en de Dubbelbeek.

Het oude tracé is daarna langzamerhand verdwenen.
De Kayersmolen werd door al deze veranderingen in 1878 uitgekocht.

Op de plek van de molen is er nog tot in de jaren 50 van de vorige eeuw een waterval te zien geweest. Helaas zijn er geen foto’s of schilderijen van de molen bekend.

Waterval ter hoogte van de voormalige Kayersmolen ca. 1937 – bron Hardonk

Later is de gehele beek opgekocht door de Staat. Sinds 1958 is het gebied waar de beek ooit in haar oude tracé doorheen stroomde bebouwd.

5. De recente reconstructie.
De laatste jaren zijn er nogal wat verbeteringen aangebracht in het gebied waar de Kayersbeek ooit noordwaarts stroomde. De oude beekloop wilde men weer, voor zover mogelijk, reconstrueren. Helaas lag deze in het inmiddels bebouwde gebied en kon niet meer gebruikt worden. Wel was er de mogelijkheid om de beek te leggen in een parkgebied Het Zuiderpark.

Kayersbeek in het latere Zuiderpark met bovengrondse electriciteitsleidingen zichtbaar – 1952 Foto Hardonk

Nadat de bovengrondse electriciteitsleidingen ondergronds gelegd waren heeft men de beek in 2018 weer aangelegd. De spreeuwen hadden daarna helaas wel een probleem want ze waren opeens hun verzamelpunt voor de grote trek kwijt.

Groen getekend het nieuwe tracé van de Kayersbeek door het Zuiderpark – bron Henk Weltje (bekenatlas)

Aangezien de hoogte bij de aftakking naar het noorden op de beoogde locatie niet goed uitkwam heeft men het water van de Zwaanspreng voor het nieuwe tracé gebruikt. Een bijkomend voordeel was dat het water van de Zwaanspreng geen rodolm bevat, wat voor een beek in een parkgebied wel prettig is. Via een schuif kan men regelen hoeveel water er rechtdoor richting het Kanaal en hoeveel er in het vernieuwde tracé stroomt. Het water van de Zwaanspreng stroomt echter eerst nog via een klein aquaduct over de Kayersbeek heen. Kortom… een ingewikkelde oplossing.

Helemaal rechts de Zwaanspreng. Het aquaduct over de Kayersbeek bij de opening.

De beek mondt uiteindelijk uit in een vijver bij de Ruys de Beerenbrouckstraat - Foto Henk Weltje

Deze vijver had de laatste jaren problemen met blauwalg en aangezien het ook als visvijver dienst doet zal de waterkwaliteit van de vijver er enorm op vooruitgaan.


Erfgoed ontwikkelings potentie

De sprengkoppen zijn tot op de huidige dag behouden gebleven en liggen in een prachtig stil vogelrijk bosgebied. Zij bevinden zich achter de politieacademie bij de Winkewijertlaan.De vele bruggetjes over de beeklopen zijn een lust voor het oog.

Bruggetjes bij het brongebied van de Kayersbeek – Foto Henk Weltje

Erfgoedstatus

Er zijn geen restanten van de Kayersmolen aanwezig. Alleen het brongebied met de talloze prachtige sprengkoppen verdient een status als natuurhistorisch monument.
Daarnaast zijn er nog enkele kleine restanten van de Nagelpoelschedijk (de latere Kayersdijk) aanwezig.

Op een bouwterrein naast de voormalige forellenkwekerij is er nog een dijkje met een aantal zeer oude bomen. Het is te wensen dat zowel de dijk als de bomen gespaard zullen blijven.

Op de voorgrond het dijkje van de forellenkwekerij. Op de achtergrond de plek van de vroegere Nagelpoel. Foto Henk Weltje - 4 mei 2019

Ook op het parkeerterrein van automobielbedrijf Dusseldorp, Kayersdijk 150, is de oorspronkelijke Kayersdijk mooi behouden gebleven. Dit onder andere door toedoen van de gemeente Apeldoorn.

Nagelpoelsche dijkje op het terrein van automobielbedrijf Dusseldorp. Foto Henk Weltje - 8 mei 2019

Foto’s van oude en huidige situatie

Er zijn  geen oude afbeeldingen van de molen bekend.

Boerderij op de Nagelpoelweg 26-28 ter hoogte van de voormalige molen in 1957. Bron archief CODA	Rechts de Marchantstraat richting de Maten. Links bij de flats de vroegere Kayersmolenweg en in het midden het benzinestation waar vroeger de Kayersmolen was. Foto Henk Weltje

Plan voor het opspuiten van het terrein in 1961 met nog net de Kayersmolenweg samen met de Marchantstraat aangegeven. Ook de vijver bij de Ruijs de Beerenbroeckstraat waar tegenwoordig het "oude" tracee weer is aangelegd is ingetekend. Bron archief CODA.