52 De molens van Holthuizen
Geschiedenis van de molen
Het gebied waar de twee Holthuizer papiermolens te vinden waren heette de Wormingermark.
De naam "Holthuijs” komt al omstreeks 1339 voor in een lijst van de tienden en zetelhoven van het kapittel van St. Marie te Utrecht.
Op 17 januari 1618 krijgen Jorrien en Roelof Jansz. de erfpacht van ’t water van de Grift voor een papiermolen in "’t guedt op Holthuysen, gelegen in de buurschap Wormingen” en al een half jaar later komt er een tweede rad aan de molen.
In 1648 is er nog sprake van een enkele molen van 4 (hamer)bakken maar op een kaart van Justus van Broeckhuysen uit 1708 staan bij Holthuizen opeens twee tegenover elkaar gelegen molens getekend.
In 1725 wordt één der Holthuizermolens verkocht.
In 1738 verwerven Jan Aarts Schut Mr. papiermaker op Holthuizen en diens echtgenote Margaretha Clijn "een molder saijland en hooijlandt van oudts genaamt de Bosjes”. Het terrein is gelegen bij de Brink te Apeldoorn en wordt ten zuiden begrensd door de "Wormsse off Holthuijser Beek”, terwijl aan de noordzijde "de Brinckwegh” loopt, waarop genoemde bosjes "uitwegende” zijn.
In 1808 maakt Jannes Pol op de ene molen 3 soorten papier, terwijl Jan Berends op het andere bedrijf verschillende kwaliteiten vervaardigt.
In 1830 koopt ene Lucas Dijkgraaf een zes baks waterpapiermolen met woonhuis, pakhuis, schuurtje, tuin, benevens bouw- en grasland en daarna zal gedurende de 19e en het begin van de 20e eeuw de familie Dijkgraaf het bedrijf beheren.
Lucas Dijkgraaf aan het werk in de Holthuizermolen - bron CODA (HMM)
De waterpapiermolen Holthuizen, gelegen aan de linkeroever tegenover de in 1830 aan Lucas Dijkgraaf verkochte molen, wordt in 1841 door Hendrik van Baaren gekocht en komt op 15 mei 1860 in het bezit van Derk de Graaf.
Bij akte van 19 november 1897 verkoopt Hermina Kamphuis "de vroegere waterpapiermolen Holthuizen, thans ingericht tot wasserij” onder meer aan Reintje de Graaf. Deze voormalige papiermolen aan de linkerzijde der beek gaat op 29 oktober 1906 over in handen van Derk en Maria de Graaf. Zij verkopen hun wasserij aan Marten Beekman (5 juni 1912). Jan Hendrik Dijkkamp koopt op 1 april 1925 de wasserij, genaamd "Holthuizen” staande tegenover de vroegere papiermolen van L. Dijkgraaf. Want inmiddels had ook de papiermakerij op de molen Dijkgraaf een einde genomen. In 1885 was daar de nieuwe wijze van papiermaken ingevoerd en werd een gebouw voor machinale papierbereiding aan de oude waterpapiermolen verbonden. Toch leverde men nog in 1914 handgeschept papier en op 21 mei van dat jaar bezochten de leden van de Nederlandse vereniging van bibliothecarissen de fabriek van de heer G. Dijkgraaf en leerden er "door de duidelijke en aanschouwelijke voorstelling van de heer L. H. Dijkgraaf, zoon van de fabrikant, een interessant bedrijf kennen”. Zoals uit het bovenstaande valt op te maken, behoorde in 1925 de papiermakerij op de molen Dijkgraaf eveneens tot het verleden. Tien jaar later herinnerde een half in de modder verzonken waterrad nog aan het echt Veluws bedrijf, dat hier eenmaal werd uitgeoefend.
Geografische positie en bereikbaarheid
Op de kaart van Hardonk zijn de molens aangegeven met nr. 18.
De voormalige molenplaats is nog te bereiken vanaf de Christiaan Geurtsweg achter het voormalige PTT gebouw.
De coördinaten van de plek zijn 52°12'16.95"N 5°57'12.61"O
Op deze provinciale kaart is de positie van molens zoals ook de Holthuizermolen mooi tussen de Europaweg en de Christiaan Geurtsweg aangegeven.
Op deze oude kaart uit 1708 van Broeckhuysen zijn de beide Holtuizer molens rechtsonder aan weerszijden van de beek ingetekend. De Noord richting in de kaart was in die tijd niet zo belangrijk. De stroomrichting van de Groote Beek (De Grift) is van rechts naar links.
Op deze reproductie uit het archief van Hardonk van de tekening van Broeckhuysen is de situatie nog duidelijker.
In 1994 wordt na de brand van de laatste molen besloten om de molen niet meer te herbouwen.De kadastrale kaart hierboven is helaas het laatste wat rest van deze zeer oude plek.
Huidige situatie
Tegenwoordig staat er een loods (het witte gebouw op de foto) van de uitvaartvereniging Rouwenhorst op de voormalige plek van de laatste molen. In de beek bij de brug naar de loods is nog steeds een scheiding aanwezig die gebruikt werd om water te leiden naar de voormalige wasserij. Foto Henk Weltje 2019
Op de plek van de voormalige stoomwasserij is later het PTT gebouw terecht gekomen. Tegenwoordig is er een fitness centrum aanwezig. Foto Henk Weltje 2019
Bouwgeschiedenis (evt. tijd en reden voor afbraak)
De Holthuizer Molen II werd in 1625 gebouwd tegenover de 7 jaar daarvoor gebouwde Holthuizer Molen I Die eerste molen werd eind negentiende eeuw omgebouwd tot stoomwasserij‚ Molen II is nog tot 1922 in bedrijf geweest als papiermakerij. Bij een brand in 1930 werd de molen verwoest. De wasserij onderging vele jaren later, in 1996, hetzelfde lot en is daarna niet meer herbouwd omdat er geen financiële dekking voor leek te zijn. De plek van de wasserij was de oudste locatie van de twee molens en heeft het langst bestaan.
Erfgoed ontwikkelings potentie
De grens tussen de marken van Orden en Wormingen liep van het huis "de Tent” (bij het Station) tot Holthuizen en vandaar in zuidelijke richting naar een paal bij "de Heeze” (tegenover de machinefabriek Landaal). In 1732 wordt gesproken van een "huijs en getimmer genaamt den Hertog van Gelder, ofte alom genaamt de Tente”. In het boek van Otten over veldnamen etc. wordt vermeld dat De Tente een oude boerderij annex herberg was die vanaf 1843 even Dorpzigt heette en vanaf 1867 weer De Tente. Tent staat voor 't end (=einde). Met de aanleg van het station werd de boerderij afgebroken.
Bij de hoek van de Holthuizermolens stond in 1748 op de grens der beide marken, die tevens de limietscheiding zou vormen van de nieuw in te stellen Hoge Heerlijkheid Het Loo, een "Ypeboom” middenin een "Eijcke Boschje”. Er wordt een overeenkomst gesloten met Henrick Muller, papiermaker op Holthuizen en eigenaar van het eikebosje, waarbij men bepaalt, dat alle bomen rondom het iepeboompje eventueel door de bezitter kunnen worden weggehakt. Doch de iep zal - met een daaromheen te leggen grenspol of grensheuveltje - altijd "tot een Limietscheijding” blijven staan of bij afsterven door een ander vervangen mogen worden. Daartoe draagt Henrick Muller 0p 3 oktober 1748 het bewuste "ijpeboomtje” met de grond van de grenspol voor 25 gulden over aan de "tijdelijke Heere der Hooge en Vrije Heerlijkheijt het Loo”. Ook in 1963 stonden er langs de beek bij Holthuizen nog kurkiepen.
Bomen zoals elzen en iepen verstevigen de dijkjes langs de beken. De schaduw van de bomen gingen bovendien het dichtgroeien van de beek tegen. Het hout kon bovendien nog worden gebruikt voor reparaties aan de molen. Daarnaast werd iepenhout gebruikt voor de vervaardiging van molengoten en –raderen en bracht het ook extra inkomsten binnen voor de houtopbrengst.
Er is verder niets bekend over archeologisch onderzoek op deze plek.
Erfgoedstatus
Aangezien het hier niet alleen over een oude molenplaats gaat maar ook over een grenspol met bijzondere kenmerken (kurkiep) verdient het aanbeveling dit op de een of andere manier op deze plek aan te geven.
Ook de naam van het vlakbij gelegen huis “De Peppel” verwijst nog naar een boomsoort. Een peppel is echter een polulier en die zal hier ooit ook gestaan hebben. Foto Henk Weltje 2019
Verder is de scheiding in de beek een interessant “kunstwerk”. N.B. Het woord kunstwerk wordt vaak bij waterschappen gebruikt bij sluisjes, bruggetjes etc.
Foto’s van oude en huidige situatie
De Holthuizermolens aan de Grift te Apeldoorn in 1915. Aan de rechterkant van de beek de nog in werking zijnde papiermolen van G. Dijkgraaf. Links de vroegere papiermolen, dan wasserij - bron illustratie De Prins | Kurkiepen aan de Grift bij de voormalige papierfabriek Holthuizen, waarvan een der vroegere gebouwen hier nog te zien is. Bron Hardonk - 26 mei 1949 De Kurkiep (Ulmus campestris suberosa) is een variëteit van de Gladde iep (Ulmus campestris). |
Interieur van de papierfabriek Holthuizen met een aantal hamerbakken.. De foto dateert omstreeks 1900. | Holthuizer papiermolen van G. Dijkgraaf aan de Grift. Half verzonken in de modder het waterrad. Bron Hardonk - 1936 |
De garage van Rouwenhorst op de plek van de vroegere wasserij. Foto Henk Weltje 2019 | Dezelfde garage naast een grasveld en een restant van een bosje met oude bomen (o.a. een boswilg). De kurkiepen.staan nog steeds links van de garage naast de beek en zijn door de heer Anton Dekker als zodanig herkend. Foto Henk Weltje 2019 |
Opslag van de kurkiep langs de beek. De boom woekert langs de sloot via de wortels. Foto Henk Weltje 2019 | Een karakteristieke tak van een van de kurkiepen langs de beek. Het DNA van deze bomen is hoogst waarschijnlijk hetzelfde als dat van de boom beschreven in 1748. Foto Henk Weltje 2019 |