Paragraaf index

49 Het papiermolentje van Jan van Munster in Orden omgeving Berghuis

Geschiedenis van de molen

Het Berghuismolentje is voor velen wellicht een bekende verdwenen molen maar de locatie ervan is tot op heden onbekend. Toch is er wel een mogelijke plek van de molen te raden met name door gebruik te maken van oude kaarten die de oude loop van de Orderbeek in dat gebied weergeven.

De molen lag in Orden. Orden is van oudsher een veengebied en daarom een natte buurtschap geweest, die al op een kaart door Christiaan ’s Grooten in 1570 is ingetekend.


Uitsnede van de kaart van de Veluwe door Christiaan ’s Grooten uit 1570.Op deze kaart is nog geen Orderbeek ingetekend.

De naam “Orden”, in het oud Hollands “orde” betekent landpunt (Veldnamen en oude boerderijnamen in de gemeente Apeldoorn - Dr. D. Otten / 2003 blz. 28 – Bron 30) en dat is, gezien de ligging aan de rand van de heuvels, een goed gekozen naam voor dat gebied geweest. De buurtschap grenst aan een nogal hoog heuvelachtig gebied dat vroeger het Grietelse of Scherpenbergjen maar tegenwoordig de Kleiberg genoemd wordt.
Aan de rand van die heuvels lag het goed “Berghuis”. De naam moet gekozen zijn vanwege de ligging naast de hoge heuvel waar nu scoutinggroep JJB aan de Berghuizerweg is gevestigd.

In 1630 komen de sprengen van de Orderbeek aan de voet van de Kleiberg voor op een kaart van Geelkercken. Die plek heette de "Orspronck” ook wel "Oorspronck”. De kaart is destijds vervaardigd om een dispuut tussen enkele marken te regelen. De loop van de latere Orderbeek is weliswaar aangegeven maar lijkt niet de juiste richting stroomafwaarts te nemen. Daarom is er weinig uit die kaart over de verdere loop van de beek te concluderen. Wel is er duidelijkheid over de bron van de beek.

Uitsnede uit de kaart van Geelkercken uit 1630 met de beek ingetekend. De kaart is naar het noorden geroteerd.

Het Grietelse of Scherpen bergsken markeerde een grenspunt tussen de marken van Orden en Ugchelen. In 1689 werd dat bergje de Klijbergh genoemd.
Pas in 1653 lezen we dat Marten van Heyden bij "het Grietelse off Scherpenbergsken aende sijde nae Uchgelen” 3 a 4 jaar daarvoor een aantal brede "gruppen” heeft doen graven "om mijne molen bij Berchhuijs met water te beneficieren”.

De boerderij met de naam (Hoog) Berghuis stond ongeveer op de plek waar tegenwoordig de ingang van voetbalvereniging Victoria Boys zich bevindt.

Met de al genoemde gruppen worden nieuwe takken van de Orderbeek bedoeld, die over de markegrens van Orden en Ugchelen liepen en veel later bij de aanleg van de spoorlijn Amersfoort-Apeldoorn werden afgesneden. Dit graven zou Marten niet in dank worden afgenomen omdat hij in het gebied van een andere marke terecht was gekomen. Maar Marten van Heyden was niet iemand om ruzie mee te zoeken. Hij was de ontvanger van de verpondingen (belastingen) in Apeldoorn en is er mee weg gekomen.

De bovengenoemde molen "bij Berchuijs” moet volgens Reinier Hardonk (bron 2) de Ordermolen zijn geweest. Hardonk heeft hiermee waarschijnlijk niet gelijk gehad want de verwijzing van Marten van Heyden is duidelijk naar Berghuis, waarvan hij de eigenaar was en niet naar de Pas (het latere Hogenhof), Homoet etc..
De molen bij Berghuis kunnen we daarom dateren voor het jaar 1650. Door het graven van de “gruppen” zal de molen genoeg debiet hebben gekregen, die het voordien waarschijnlijk niet had.

In 1661 was de weduwe van Marten van Heyden, Agneta (Agnes) van Hoeclum, de eigenares van het goed Berghuis, toen ook wel "Hoge Berghuis” geheten. We lezen in datzelfde jaar dat een nieuwe "graeff” (= spreng) van de molen weer wordt "ingesmeten”. Er was nogal wat ijzerhoudend (rodolm) water in dat gebied. Misschien was het water van de nieuwe sprengkop te ijzerhoudend. Mogelijk was hier sprake van een tak van de Rode Beek in Orden. Op de kaart hieronder zien we dat de “illegale” sprengkoppen uit de Ugchelse mark in 1748 nog steeds bestonden, dus die zullen zeker niet dichtgegooid zijn.

Helaas zijn er geen kaarten uit 1661 aanwezig. Wel is er in 1748 een gedetailleerde kaart gemaakt, genaamd “Caert van de Limitten van de hooge Heerlijckheid Het Loo” door Leenen. Het gebied rondom de Orderbeek is op het eerste gezicht nogal chaotisch getekend maar bevat toch veel informatie.

Stadhouder Willem III had grote plannen voor de paleistuinen van het te bouwen paleis het Loo. Daarvoor werden er rond 1698 2 systemen met buisleidingen naar het paleis gelegd. Een westelijke leiding kwam vanuit de Pomphul uit Hoog Soeren via de Veentjes, boerderij Haslo (Assel) en de Ruetbron en was bedoeld voor de grote fontein.
Voor de andere 16 lage, 4 meter hoge, fonteinen werd een leiding meer oostelijk aangelegd. Het water hiervoor kwam uit de Orderbeek. De aftakking van de beek naar de buisleidingen liep net even stroomopwaarts van de Ordermolen naar het noorden, terwijl de Orderbeek verder naar het oosten stroomde. De buisleidingen liepen vervolgens langs de huidige Laan van Spitsbergen en de Jachtlaan. Door de ligging van de Ordermolen hoefde deze molen niet verplaatst of opgekocht te worden.
Anders was dit het geval voor de Berghuismolen, die stroomopwaarts lag. In 1692 wordt het 'oud(e) huysje, sijnde een papiermolentje’ met de molen opgekocht door stadhouder Willem III, omdat “het water tot dienst van dito molen specterende nae ’t Loo moet(en) worden gebracht’. Willem III was in dat jaar koning van Engeland maar vond het dermate belangrijk dat hij er een ‘expresse ordre uijt Engelandt’ voor over had.

Hardonk (Bron 2) schrijft hier verder over :

"
Op 19 december 1692 dragen Jan van Munster, timmerman, en zijn huisvrouw Tonisien Pauls, op aan "Sijne Majesteijt van Groot Brittanien ons papiermolentien op de grond van de erffgenamen van Ordermerck bij ‘t Hooge Berghuys onder Apeldoorn , gelegen” voor de som van 450 gulden. Dit uitzonderlijk lage bedrag wijst erop, dat het een klein molentje moet zijn geweest. Het had blijkbaar eigen water, want over de erfpacht van ’t water wordt niet gesproken. Een andere aantekening zegt, dat het "papyrmolentje” van Jan van Munster lag "op de Buyren van Orden haer gront naest het Berghuys”. Bij de overdracht aan Willem III wordt niets "uytgesondert, als allene ’t gene den meijer Marten Adams papyrmaecker daar is hebbende”.
In de domeinrekening over 1692 staan nog meer bijzonderheden over de aankoop.
We lezen daar: "Op order van den Heer Directeur d’Marees heeft den Rendant een oud huysje sijnde een Pampiermolentje gekoft van Jan van Munster om ’t water bij het molentje sijnde naar ’t Loo te leyden”. Voor de grond van het molentje moest Willem III jaarlijks 15 gulden erfpacht geven aan de Ordermark.
Evertjen Peters leed schade door het missen van ’t water op haar papiermolen evenals Lambert Hendricks (Hendricksen, Henricksen). Beiden kregen schadevergoeding. Op welke plek stond de molen van Evertjen Peters en waar die van Lambert Hendricks? Laatstgenoemde vinden we in 1679 te boek staan als papiermaker. Hij was een zoon van Hendrick Hermens en had toen in pacht "een hoffstede daer hy een huys op heeft met noch een ander hofstede daer tegen over en een ackertjen saeylants in de “Cruysacker”. We worden door het bovenstaande niets wijzer over de juiste ligging van het papiermolentje van Jan van Munster en evenmin over de plek, waar de beide andere molens stonden. De mogelijkheid bestaat, dat in feite 3 papiermolens ten gevolge van de aankoop in 1692 te niet zijn gegaan. Het kan ook, dat Lombert Hendricks pachter was van het molentje van Jan van Munster.

"

Of het aankoop bedrag laag was vanwege de slechte opbrengst van de molen weten we niet. Waarschijnlijk was er wel een soort koppelverkoop zodat de molenaar als tegemoetkoming een aanstelling elders kreeg en misschien was de prijs daarom zo laag.
We zien Jan van Munster inderdaad als molenaar terug op de stadhouderlijke waterkorenmolen in Noord Apeldoorn in de buurtschap Veldhuizen, daar waar nu het Stadhoudersmolengebied is gesitueerd.
Kort na 1692 moet het Berghuismolentje  al zijn afgebroken en hij wordt verder niet meer genoemd. Er waren in die tijd zelfs tot 1968 nog wel restanten van sprengenkoppen op het terrein van de huidige Willem III kazerne. Van de beek, die eenmaal het water van deze sprengen afvoerde, was toen al in het terrein geen spoor meer te ontdekken.

De fonteinwerken en de sprengenkoppen en beken moesten uiteraard onderhouden worden en de verantwoordelijke opzichter woonde in het "Waardmanshuisje” (Watermanshuisje) aan de Berghuizerweg 147.
Het Waardsmanshuisje is later eigendom van De Staat geworden en wel van de dienst der Domeinen.
Tot 2008 was er nog een Waardmanhuisje op die locatie. Het was weliswaar niet meer het oorspronkelijke huisje en is afgebroken en door een nieuwbouwhuis vervangen.

Geografische positie en bereikbaarheid

Huidige situatie met de kaart uit 1748 erbij getoond. De oude loop van de Orderbeek is net rechts van de Berghuizermolen te zien.

GE locatie berghuismolen

  De mogelijke georafische locatie van het Berghuismolentje is 52°11'46.10"N 5°55'29.28"E. Dezelfde situatie als de kaart uit 1748 in 2020. De molen zou aan de oorspronkelijke loop van de beek midden in het weiland gelegen kunnen hebben. De ligging was dan links, stroomafwaarts gezien, van de beek geweest.

orderbeek 1748 topo4

Uitsnede uit een naar het noorden geroteerde Caert van de Limitten van de hooge Heerlijckheid Het Loo van Leenen uit 1748. Op de achtergrond een hedendaagse topo. De toenmalige loop van de Orderbeek is zwart ingetekend. Links onder op dit kaartje uit 1748 zijn de “gruppen” in de Ugchelse mark nog te zien die later door de aanleg van de spoorlijn zullen verdwijnen. Bron Henk Weltje 2020

De vroegere locatie van de molen bij het Berghuis is niet bekend. De kaart uit 1748 geeft echter aanknopingspunten. De Orderbeek heeft oorspronkelijk iets oostelijker gelegen.
We zien op deze kaart een groot aantal beken die naar de Ordermolen stromen.

1890 eerste deel van de rot orig geroteerdOp deze kaart uit 1890 (eerste deel van de rot naar het noorden geroteerd) zien we de oude loop van de Orderbeek.

Kaart Berghuis 1913

Kaart uit 1913 waarin mooi het heuvelachtige gebied ten westen van Berghuis en het vlakbij gelegen Waardmanhuisje te zien is.

1940 luchtfoto orderbeek

Luchtfoto uit 1940 na de bouw van de Willem III kazerne met de nieuwe loop van de Orderbeek ingetekend. Fotograaf onbekend

 Huidige situatie

Op de plek van de Berghuismolen is nu een weiland. Er zijn geen resten aanwezig. Wel verwijst de straatnaam Berghuizerweg nog steeds naar het Berghuis.

Bouwgeschiedenis (evt. tijd en reden voor afbraak)

De molen is waarschijnlijk net voor het jaar 1650 gebouwd.

In of kort na 1692 is hij afgebroken ten behoeve van de fonteinleiding voor de hoogste fontein bij paleis het Loo.

Erfgoed ontwikkelings potentie

Mogelijkerwijs zijn er nog restanten van de oude beekloop en de molen in het weiland bij Berghuis te vinden. Alleen archeologisch onderzoek zal dat kunnen aantonen.

Recent is helaas de Oude Berghuizerweg, vanaf de Europaweg (naast het bedrijf Brezan), afgesloten. Tot voor kort was het nog een mooi fietspad.

Te vrezen valt dat deze eeuwenoude weg en een herinnering aan het goed Berghuis binnenkort stilletjes zal verdwijnen.

Erfgoedstatus

Niet van toepassing.

Foto’s van oude en huidige situatie

P1070627Waterverftekening uit 1925 van Berghuis door ene J.K. De boerderij was echter in 1912 al afgebrand.

berghuis 1887 LiemanWaterverfschilderij uit 1887 van Arie Lieman (1816-1893) van de boerderij Berghuis.

Berghuis anno 1905

Berghuis anno 1905 - Fotograaf onbekend

boerderij berghuis coda 1965 1975

Berghuis ca. 1965-1975 - Fotograaf onbekend - Bron CODA

 
pagina10
Het oorspronkelijke waardmanshuis Foto J.L.A. Kremer 1934
waardmanshuis
Waarmanshuis Berghuizerweg 147 na de verbouwing en voordat het afgebroken werd. Foto ca. 2006
2008 waardmanshuis
Waardmanshuisje tegen de vlakte
Apeldoorn 17-12-2008 - De sloop van het Waardmanshuisje in Orden is een feit.
De eigenares liet het oude boerderijtje platgooien om er in vergelijkbare stijl een boerderette te kunnen bouwen.
De sloopplannen stuitten aanvankelijk op veel weerstand omdat op die plek de waardman woonde, de waterman die het sprengenstelsel bewaakte vanwaaruit de fontein bij Paleis Het Loo van water werd voorzien.
De veronderstelling dat het pand uit 1693 dateerde, bleek echter onjuist.
Onderzoek wees uit dat het karakteristieke boerderijtje stamde uit de negentiende eeuw.
De cultuurhistorische adviescommissie constateerde daarna dat het pand geen monumentenstatus verdiende.
Foto Ronny te Wechel via Chris van der Ark - krantenartikel
2020 waardmanshuis
Het huidige pand op de plek van het waardmanshuis heet “Vredenburgh”.

Huis met naam Berghuis

 Huis met de naam Berghuis op de gevel aan de Berghuizerweg - Foto Henk Weltje / 2020
Orderbeek bij ingang Willem III kazerne

Weiland tegenover de ingang van de Willem III kazerne aan de Berghuizerweg. Foto Henk Weltje / 2020