41 Het papiermolencomplex "de Stinkmolen” op de Grift te Noord-Apeldoorn

Geschiedenis van de molen

Alhoewel het molencomplex De Stinkmolens werd genoemd is er van stank sinds de eerste helft van de 17de eeuw geen sprake meer geweest.

Voordat er een papiermolen op deze locatie werd gesticht waren er al een aantal andere molens aanwezig.

Op 26 februari 1606 krijgen Derick (Dirck, Derk) Warners en Gerrit Cornelissen de erfpacht voor het water van de Grift voor een volmolen.
Zie paragraaf 17: “De volmolen van Dirck Warners”.
Vier jaar later in 1610 werd er toestemming verworven om een zeemmolen te timmeren.
Zie paragraaf 21: “De zeemmolen van Bongart en Warners”.

Dit soort molens waren inderdaad niet erg fris.

Na 1627 worden de dan ter plekke leer- en de run- of eekmolens echter omgezet in papiermolens. De naam Stinkmolens is echter gebleven.

In 1633 is in de nabije omgeving al sprake van een papiermolen van Claes Pannekoek. Deze heeft waarschijnlijk met de latere Stinkmolens te maker gehad.
Zie voor dat verhaal paragraaf 40: “De derde of onderste papiermolen op de beek van Het Loo”.

In 1648 bezit Bartolt Dercksens (Derckx, Derks), een zoon van Derck Warners, in 1648 een "pampyrenmolen op de Grift van 5 backen”.
Deze molen is in de plaats is gekomen van de zeemmolen van Warners en blijkt in 1678 aan de westzijde van de Grift te liggen.

In datzelfde jaar verkopen Hendrik Jurriens Pannekoek en zijn vrouw Marietje Tonis Tonis aan Judith van Aelst, weduwe van Willem Jansen van Monnickhuysen de halve papiermolen aan de oostzijde van de Grift "aldernaest (in de buurt van) de coopermoole”.

Later (voor 1687) wordt deze Judith van Aelst ook eigenares van de papiermolen(s) aan de westzijde van de beek.

In 1691 liggen er dan al 3 papiermolens, namelijk één molen aan de oostzijde en een bovenste en onderste molen aan de westzijde van de Grift. De molens worden dan ook wel de "Bartolt Derckx molens” genoemd.

De benaming "Stinkmolen” vinden we pas in 1718. Dan is sprake van een "papiermoelen cum annexis en onderhavige Landerijen van Gerrit Hessels gelegen op de Grift genaemd de Struckmolen”, een verschrijving voor Stinkmolen.

In 1780 zijn er de molens Oorspronk 1 rad, Paul Heering 2 raden en Lucas Haulé 1 rad. Al op de onderstaande kaart van 1708 staan vier raden afgebeeld.

In 1825 is er sprake van een 5 baks waterpapiermolen.

In 1908 worden alle molens eigendom van de firma M. van Delden Johsz.

Op de Stinkmolen werd na 1900 vooral het zogenaamde "schrens” gemaakt, een soort pakpapier. Later vervaardigde Van Delden ook carton. De oude witpapier‘ fabrikanten beschouwden de schrensmakers niet geheel als volwaardige collega’s; precies zoals de hereboeren neerzagen op de keuterboertjes. Over de vervaardigers van schrens bezigden ze vaak het minder vleiende gezegde:

"Wie schrens maakt schrens vret”. Vret betekent: vreet, eet.

De Stinkmolen was met de Middelste Molen een der laatste papiermolens in Apeldoorn, die door waterkracht gedreven werd. In 1939 zijn alle molens verdwenen.

Geografische positie en bereikbaarheid

De geografische positie van de molens is 52°13'57.68"N en 5°58'22.79"O.

Op de kaart van Hardonk zijn de molens met nr. 11 aangegeven.

Huidige situatie

In 2019 herinnert alleen nog een klein bordje, een bruggetje met een speciale balk en een aantal zitbanken aan de historie van deze oude plek.

Bouwgeschiedenis (evt. tijd en reden voor afbraak)

In 1610 wordt de Grift ter hoogte van de molen door Bongart en Warners vergraven. De huidige loop van de Grift is de vergraven en bedijkte bovenbeek uit deze tijd. De Beek van Kerschoten komt boven de voormalige molenplaats in de Grift uit en kwam voor 1610 in de oude bedding uit en stroomde daarna beneden de molens in de Grift.

Op 17 oktober 1691 wordt "tot voorkominge van alle verschil ende misverstand die bij vervall doorbraeck off vernienwinge van het verlaet tusschen den Coper ende Bartolt Derckx molens op de Grift soude konnen off mogen ontstaan int bijwesen ende met believe van wederzijds partijen een vierkante eyckenpael gesett en ingeheydt in den hoeck van de Grift na de veltzijde boven het oude verlaet waterpas met het tegenwoordige nieuw verlaet tot een peyll, waer nae bij vervall en vernienwinge van het verlaet tusschen die peyll ende Bartolt Derckx mede Gerrit Hessels, Aerdt Gerrits ende Jacob Dirckx Crijts molens, het selve verlaet ten allen tijden waterpas op eene ende desselve hooghte sall moeten gehouden worden, sonder ’t selve te verhoogen.”

In 1939 kocht de gemeente Apeldoorn de Stinkmolens(s) aan ten behoeve van de riolering. De molen van Van Oorspronk aan de rechterzijde van de Grift was in 1937 al afgebroken, terwijl twee jaar later de beide molens aan de linkeroever volgden.
Het molenhoofd werd gesloopt, de vier waterraden gingen te gronde en slechts een klein brokje muur aan de linkeroever van de Grift herinnerde in 1965 nog aan het schilderachtige complex "De Stinkmolen”.

Erfgoed ontwikkelings potentie

De aansluiting van de Beek van Kerschoten met de verlegde loop van de Grift zou beter in het landschap tot uiting gebracht kunnen worden.

Erfgoedstatus

In het CODA museum bevinden zich nog twee modellen die beide betrekking hebben tot de Stinkmolens.

1. Een model van een waterpapiermolen door de meubelmaker Huigen vervaardigd. Het geeft tot in de kleinste bijzonderheden het interieur weer van een der Stinkmolens.

2. De molenmaker G. J. Post maakte een model van een viertal hamerbakken met een hollander.

Foto’s van oude en huidige situatie

.

Olieverfschilderij uit 1896 door Gradus ten Pas (1833-1899) Links en rechts van de de Grift liggen de drie papiermolens. Aan de rechterzijde van de beek staat de vroegere papiermolen van Van Oorspronk. Links achtrereenvolgens de papiermolens van Bomhoff en van Van Delden. G.J. Bomhoff woonde in het eerste huis aan de rechterzijde van de Vlijtseweg. Hij gebruikte het tweede woonhuis, dat vroeger door H. van Oorspronk werd bewoond, voor pakhuis en woonschuur. Bij zonnig weer werden de vellen papier op het gras van de wei gedroogd. Het op de afbeelding voorkomende houten bruggetje over de Grift voerde van de molen Bomhoff naar diens woonhuis, pakhuis, hangschuur en droogveld. Misschien is dit het bruggetje dat vookomt op een der tekeningen van W.B. Tholen.

Achter het stenen bijgebouw aan de linkeroever van de molenbeek is nog een gedeelte zichtbaar van de veel oudere papiermolen met rieten dak. Tekening uit 1940 door E. Stroomberg

 

De drie papiermolens van het complex. De Stinkmolen vanaf de brug over de onderbeek. Duidelijk zijn de drie goten te onderscheiden, die het Griftwater over de verschillende molens verdelen. Alleen de benedenste molen aan de linkerzijde van de beek is in werking. De melkachtige kleur van het water duidt op de sterke verontreiniging van de Grift door bovengelegen bedrijven. Opname Hardonk 1935

Hoekje bij de Stinkmolen. Lins de ingang van de papiermolen met ook nog een oude maalsteen, vermoedelijk van een kollergang. Rechts het oude papiermakershuis met de muurankers uit 1778. Een gaaf voorbeeld van een 18de eeuws papiermakershuis. Dit huis behoorde bij de onderste van de beide aan de linkeroever van de Grift gelegen papiermolens. Bij oorlogshandelingen in april 1945 is het zwaar beschadigd en later afgebroken. Foto R. Hardonk. 1936.

 

Een der papiermolens van het complex. De Stinkmolen aan de oost- of rechterzijde van de Grift met muurankers 1778. Een voorganger van deze molen werd in 1678 gedeeltelijk verkocht aan Judith van de daar boven gelegen kopermolen, die in 1685 eveneens het overige deel verwerft. De papiermolen wordt in 1687 verpacht aan Aert Gerrits Hulshof. Eigenaar in 1747 is Evert van Oorspronk. Op 1 november 1881 verkoopt H. van Oorspronk zijn papiermolen aan de Grift aan Marten van Delden Johsz., bezitter van de tegenover gelegen papiermolen. De molen is in 1937 i.v.m. de riolering afgebroken.

 

Vanaf de brug over de onderbeek. De vier waterraden zijn dan volledig in gebruik. Opname R. Hardonk 1937	Het rad van de aan de linkeroever van de Grift gelegen onderste papiermolen is hier niet in werking. Opname R. Hardonk 1936

 

In tegenstelling tot een grotendeels overeenkomstige afbeelding zijn de drie papiermolens hier buiten werking. Tholen moet de molens getekend hebben onmiddelijk na een zware regenbui. Met geweld jaagt het water door de molengoten en stort zich al kolkend en schuimend in de onderbeek. De afbeelding is niet gedateerd, maar kan eveneens tijdens Tholens bezoek aan de Stinkmolens in 1907 zijn vervaardigd. De oude molenmaker G.J. Post vertelde Hardonk dat omstreeks 1910 bij een hevig noodweer het gehele molenhoofd van de Stinkmolens werd weggeslagen. Het dreef toen 100 a 200 meter weg en vormde daarna een dam in de onderbeek. Het is niet zeker of Tholen op bovenstaande afbeelding de door Post genoemde watervloed heeft vastgelegd.

Hier zien we reparaties aan het molenhoofd. Op de achtergrond de stroomafwaarts gelegen brug over de Grift. Datering onbekend.

 

Een gedeelte van de Stinkmolens na de verwijdering van het molenhoofd en het rad. Geheel links is nog het hoge rieten dak van de oude onderste papiermolen zichtbaar. Het hoogteverschil tussen de onder- en bovenbeek is door de normalisatie van de Grift opgeheven. De papiermolen van Van Oorspronk aan de rechterzijde van de beek heeft men reeds geheel gesloopt, evenals de brug direct beneden de molens. Opname Hardonk 1937

De molens buiten werking. De toestand van verval is dan al duidelijk te zien. Opname Hardonk 1937

 

De vier waterraden van de drie Stinkmolens liggen langs de Vlijtseweg. Ze gaan op transport naar de gemeentewerf, waar ze jaren later door onkunde en onverschilligheid een roemloos einde zullen vinden.	Een rad heeft voor zijn ondergang nog dienst gedaan bij het houtzaagmolentje aan de Grift in 1944/1945. Zie hiervoor paragraaf 82: "Het houtzaagmolentje op de Grift te Apeldoorn" Opname Hardonk 1937

 

Het tijdens de oorlogshandelingen met kogels en granaatscherven doorzeefde papiermakershuis uit 1778, behorende bij de aan de westzijde van de Grift gelegen onderste papiermolen van het complex.
Opname R. Hardonk 4 juli 1945.

De ondergang van het papiermolencomplex De Stinkmolens is verhaast in 1945.
De strijd om de bevrijding van Apeldoorn (13-17 april 1945) door de Canadezen heeft de vernietiging bespoedigd van het reeds in vervallen staat verkerende Stinkmolencomplex.
Kort na de overgang van de IJssel bij Wilp door de 1ste Canadese divisie op 11 april om half vijf in de middag polsen de geallieerden de Apeldoornse ondergrondse over de mogelijkheid de Loobrug over het knaall Apeldoorn-Hattem te nemen en gedurende enige tijd bezet te houden.
Dit bleek niet mogelijk doordat de Duitsers juist extra troepen en geschut in de omgeving gestationeerd hadden.
Vanaf zaterdag 14 april voerden geallieerde vliegers herhaaldelijk aanvalsvluchten uit op de Duitsers, die zich in de verlaten villa van de laatste eigenaar van de Stinkmolen, benevens in de vroegere papiermolens en het 1778 daterende woonhuis.
Tegelijk met de luchtaanvallen legde de Canadese artillerie een hevig granaatvuur op de omgeving.
De wasserij van Van Oorsprong werd door een voltreffer weggevaagd, waarbij de vrouw des huizes de dood vond.
De granaten doorzeefden de villa bij de Stinkmolen, de papiermolens en het oude woonhuis van 1778.
Tenslotte ontstond er nog een kort gevecht met de aftrekkende vijand.
Sommigen sneuvelden in de boomgaard en de tuin, anderen werden gevangen genomen.
Na het einde van de strijd verkeerden de villa, de molens en het woonhuis in zwaarbeschadigde toestand.
De villa leverde van binnen en van buiten een trieste aanblik op. De kluis was opengebroken of opengesprongen.
Boven op de goed bewaarde brandkast lagen de boeken van de fabriek, getuigen van een tijd dat hier in vreedzaamheid werd gewerkt en brood verdiend.

Overblijfsel van de oorspronkelijke beekbedding - voor 1610 - van de Grift ten westen van de Stinkmolen. Verdwenen bij de aanleg van de voetbalvelden. Opname R. Hardonk 1954	Stukje muur bij de Grift. Het was een der laatste restanten van het papiermolencomplex. De Grift tussen de laan van Kerschoten en de Anklaarseweg is omstreeks 1973 overkluisd en was toen niet meer zichtbaar. Opname R. Hardonk 1965

 

	De situatie in 2019 is nogal veranderd. De Beek van Kerschoten komt hier nog wel uit in de Grift. Er is een klein herdenkingsmonumentje in de balk van het bruggetje geplaatst met de tekst Stinkmolens en een bordje bij het bruggetje met de deelnemers aan het oprichten van het monument. Het is goed om te weten dat de Grift hier weer prachtig stroomt en bovengronds gehaald is. En .... Dat het water kristalhelder en schoon is... Op het bankje kun je nog even namijmeren over de geschiedenis van dit molencomplex.

 

Schilderijen van Tholen van de Stinkmolens

In 1907 heeft de kunstschilder en tekenaar Willem Bastiaan Tholen met zijn leerling, de latere schilder Paul Amtzenius, op de Stinkmolen, gedurende 3 weken, een aantal tekeningen gemaakt over de papiermakerij. Met een motorboot hadden ze een ligplaats bij de Loobrug aan de Anklaarseweg, niet ver van de Stinkmolen. De tekeningen zijn met waterverf en zwart krijt gemaakt. Op 5 juli 1907 brak er brand uit op het scheepje maar de tekeningen konden nog net gered worden. Zij bevinden zich in het museum Booymans-van Beuningen te Rotterdam. Het voormalige Historisch Museum Moerman heeft er een aantal mooi uitgevoerde reproducties van laten maken, waarvan Hardonk afbeeldingen in zijn archief heeft geplaatst. De foto's van die schetsen zijn hier toegevoegd.

De drie papiermolens van het complex De Stinkmolens gezien vanaf de onderbeek.

In tegenstelling tot een grotendeels overeenkomstige afbeelding zijn de drie papiermolens hier buiten werking. Tholen moet de molens getekend hebben onmiddelijk na een zware regenbui. Met geweld jaagt het water door de molengoten en stort zich al kolkend en schuimend in de onderbeek. De afbeelding is niet gedateerd, maar kan eveneens tijdens Tholens bezoek aan de Stinkmolens in 1907 zijn vervaardigd. De oude molenmaker G.J. Post vertelde Hardonk dat omstreeks 1910 bij een hevig noodweer het gehele molenhoofd van de Stinkmolens werd weggeslagen. Het dreef toen 100 a 200 meter weg en vormde daarna een dam in de onderbeek. Het is niet zeker of Tholen op bovenstaande afbeelding de door Post genoemde watervloed heeft vastgelegd.

 

Bergplaats van oud papier en lompen op de Stinkmolen.	Opslagplaats van oud papier. Rechts misschien de aandrijving voor een lompensnijder. In de hoop oud papier zat veel bruin papier

 

Lompensnijder voor het klein maken van de lompen. Een bijna geheimzinnige sfeer hangt in dit gedeelte van de papiermolen.	Hamerbakken in een der Stinkmolens gezien vanuit een openstaande deur.

 

 

Hamerbakken op de Stinkmolen. Waarschijnlijk waren het er vijf, ieder met zes hamers. Op de achtergrond een hollander, waarin een arbeider juist de papierstof omroert. Het koningsrad zette een tandrad aan de hollander in beweging en stelde daarmee de as van de hollander in werking. Links staan voorraadkuipen.	Links en rechts achter de hollander zijn hamerbakken zichtbaar. Links op de bank staat een leeg vat.

 

 

Schepper (rechts) en koetser (links) aan het werk op een der Stinkmolens. De schepper, die de koetser juist een volle vorm heeft toegeschoven, schept reeds een volgend vel. Op de achtergrond is een gedeelte van de natpers te zien.	Hollander (midden) en een tweetal hamerbakken (rechts en links achter).

 

De koehoornblazer. De man geeft hier aan zijn medepapiermakersknechten, die zich op de weide of in de hangschuur van de vroegere papiermolen van G.J. Bomhoff bevinden, een sein om mee te komen helpen aan de papierpers. De oude houten brug op de voorgrond voerde over de Grift naar de Vlijtseweg, waaraan de papiermaker G.J. Bomhoff woonde en zich zijn molen, hangschuur en droogveld bevonden. Bomhoff die vroeger een eigen bedrijf had aan de Grift, verkocht dit op 18 april 1908 aan de firma M.van Delden Johsz, die dan het hele complex de Stinkmolen in bezit heeft.

Haspel voor het spannen van de beide papierpersen, die op de achtergrond nog juist zichtbaar zijn. In de haspel bevindt zich een korte persboom of "knevel" van 1.80 meter. Tegen de muur rechts achter de haspel staan een korte persboom van 4.00 meter en een grote van 7 meter. Daarnaast bevindt zich een aantal schepramen. Tegen de muur links zien we een grote papierstapel.

 

Leggerjongen aan het werk. Rechts op de voorgrond is de leggerjongen bezig met het uitspreiden van de vochtige papiervellen afkomstig uit de natpers, waarvan de zware persboom geleund staat tegen de paal, die tot ondersteuning van het dak dient.	Drogen van het papier. In de droog- of hangschuur hangen vellen papier te drogen. Een grote hoeveelheid touw bevindt zich tegen de muur rechts. Prachtige goudgele zonneschijn dringt door gaten en spleten en tovert figuren op de bodem.

 

Hangschuur of hangzolder van een der drie papiermolens van de Stinkmolen aan de Grift te Apeldoorn.	Een papierstapel.Deze stapel komt ook al op een vorige afbeelding voor.

 

Papiermagazijn. Links een aantal rollen touw, daarachter de pakpers.	Hoornblazer.