De geschiedenis van de Kayersbeek
In Apeldoorn zijn de laatste jaren veel sprengenbeken opgeknapt. Twee van hen, de Zwaanspreng en de Kayersbeek, zijn net aan de beurt geweest. Beide beken stromen gezusterlijk naast elkaar richting het Apeldoorns Dierens kanaal en worden, vanaf hun samengaan, ook wel de Dubbelbeek genoemd.
Die Dubbelbeek is echter maar één fase in de geschiedenis van deze beken.
De Gemeente Apeldoorn heeft samen met Waterschap Vallei en Veluwe, op initiatief van een aantal bewoners in Apeldoorn Zuid, de Kayersbeek weer gedeeltelijk gereconstrueerd zoals hij vroeger ongeveer was..Ook een oude overkluisde loop van de Zwaanspreng bij het voormalige TNO terrein is nu weer bovengronds gehaald.
Er is het afgelopen jaar veel bereikt in Sprengenland!
Maar dat reconstrueren, graven en vergraven van de sprengenbeken is niet iets van de laatste tijd. Vanaf de 16de eeuw en waarschijnlijk al langer geleden hebben onze voorouders vrijwel constant beken toegevoegd, bronnen gegraven, gebruik gemaakt van bestaande oudere beken en dijken aangelegd. Wat een fantastisch ingenieurs werk in die tijd! In dit artikel zal ik proberen om iets van dat verhaal te vertellen.
De Dubbelbeek stroomafwaarts gezien. Links de Kayersbeek (rood van het rodolm) en rechts de hoger gelegen Zwaanspreng - Foto Henk Weltje
De Kayersbeek stroomde tot de zestiger jaren van de twintigste eeuw totaal anders.
Aangezien ik voor de Bekenstichting contactpersoon voor beide beken ben, leek het een goed idee om hier een artikel over te schrijven. Toevallig (?) was ik ook bezig met een inventarisatie van de watermolens in Apeldoorn en daarbij hoorde ook het verhaal over de Kayersmolen, die aan de Kayersbeek lag.
Ik zal me in dit artikel beperken tot het verhaal over de Kayersbeek. Daar is al genoeg over te schrijven. Wat topografische kennis van de omgeving is misschien niet overbodig, maar ik hoop dat mijn beschrijving ook voor niet Apeldoorners te volgen is.
Het oude tracé van de Kayersbeek bestond weliswaar niet meer maar er waren nog wel een aantal verwijzingen aanwezig. De interessantste was wel de straatnaam “Kayersdijk”. Een dijk in Apeldoorn? Dat roept vragen op maar niemand, die ik kende, wist waar die dijk was en waarom er een dijk moest zijn.
De Apeldoornse stadshistoricus Hardonk had gelukkig veel foto’s van lang verdwenen molens en dergelijke gemaakt. In zijn archief zat ook nog een fraaie foto van de dijk, die hij met het kostbare fotomateriaal in het oorlogsjaar 1943 heeft kunnen maken. Bij de foto schreef hij dat het om een dijk van de “Nagelpoel” ging. We komen later nog op die poel terug.
Dijk en doorgegraven dijk van de vroegere Nagelpoel. Foto Hardonk – 1943
Mijn in archeologie geïnteresseerde broer vertelde me dat hij lang geleden eens een dijk langs de weg de Kayersdijk gezien had. We reden er samen naar toe maar konden de dijk niet meer vinden. Nadien ging ik verder zoeken en ontdekte op een andere locatie een klein stukje dijk van circa 30 meter. De dijk lag op een nog te ontwikkelen bedrijfsterrein, waar vroeger de Nagelpoel te vinden was.
Op de voorgrond een dijkje bij de voormalige forellenkwekerij. Op de achtergrond de plek van de vroegere Nagelpoel. Foto Henk Weltje - 4 mei 2019
Ik meldde dit bij de afdeling Cultuurhistorie van de gemeente Apeldoorn en die vertelden me dat ze een tijd geleden een stuk dijk hadden gevonden en opgeknapt.
Ik kreeg een adres en tot mijn stomme verbazing lag er, op een tweede bedrijfsterrein bij een automobielbedrijf, nog een dijk. Deze tweede dijk verkeerde ook nog eens in een uitstekende toestand. Zij lag verscholen achter een parkeerplaats, wat verklaarde dat we het niet eerder hadden kunnen vinden.
Nagelpoelsche dijkje op het terrein van een automobielbedrijf. Foto Henk Weltje - 8 mei 2019
Zo zijn er nu twee dijksegmenten aan de vergetelheid ontrukt.
Locaties van de twee dijkjes
Maar wat is de oorsprong van die dijk? Waarom is zij ooit aangelegd?
De Kayersbeek blijkt een nogal turbulente en lange geschiedenis achter de rug te hebben. Om dat te begrijpen kunnen we vijf fasen in haar geschiedenis onderscheiden.
Fase 1. Afwatering van het natte gebied van de Nagelpoel
De beek komt nog niet op een kaart uit 1557 van Christiaan ‘sGrooten voor maar wel op een kaart uit de 17de eeuw van de Gelderse geschiedschrijver Pontanus. Goed te zien is dat zij haar oorsprong in een grote plas heeft, die toen al de Nagelpoel genoemd werd.
Deel van een noordwaarts geroteerde kaart van Ducatus_Geldria et Zutphania (1680-1690)
Deze plas of eigenlijk een ondiep meer - de Nagelpoel, werd in de 16de eeuw ook wel Egerpoel genoemd. Het was een heideplas, die inmiddels geheel is verdwenen. De plas lag zuidwaarts naast een voormalige forellenkwekerij aan de Kayersdijk maar strekte zich uit tot op het voormalige Philipsterrein (tegenwoordig Achmea).
De Arnhemseweg, tussen Apeldoorn en Beekbergen, was de scheiding van de Veluwezoom en de IJsselvallei. Oostelijk van die weg was het erg drassig.
Om de meer oostelijke gebieden in de IJsselvallei (de huidige wijk de Maten) voor landbouw te kunnen gebruiken moest het water van de Nagelpoel, dat normaal gesproken naar het oosten stroomde, naar het noorden worden afgevoerd. Daartoe werd de voorloper van de Kayersbeek gegraven. Die beek heette toen de Graft. De naam geeft al aan dat zij gegraven was. Zij kwam via de Apeldoornse wijk Wormen uit in de Grift ter hoogte van de kopermolen de Vlijt . Ook de naam Grift staat voor een gegraven beek.
Erg origineel waren de naamgevers van die beken in elk geval niet.
Om te voorkomen dat het water van de Nagelpoel naar het oosten in plaats van naar het noorden stroomde werd er een dijkwerk aangelegd. Die dijk heette de Nagelpoelschedijk. De huidige naam Kayersdijk refereert nog aan deze dijk.
Kaart met de Nagelpoel en de Nagelpoelschedijk uit 1886
Fase 2. De geschiedenis van 1705 tot 1829 en het zogenaamde oude tracé.
In 1705 is ene Hendrick Keijnberg van plan om een papiermolen te stichten. De molen krijgt uiteraard zijn naam. Maar verbasteringen van namen zijn van alle tijden en deze Keijertsmolen werd ook wel Keijenbergsmolen, Keizersmolen, Kaiersmolen en uiteindelijk Kayersmolen genoemd.
Aangezien de Graft te weinig water uit de Nagelpoel kon leveren laat Hendrick nieuwe sprengkoppen graven. De beek wordt daarna op zeker moment Kayersbeek genoemd.
De papiermolen heeft ruim voldoende water uit de sprengen, die zich tegenwoordig nog steeds in het hoger gelegen gebied ten westen van de Arnhemseweg bevinden.
Een inmiddels verdwenen beek, de Swambeek heeft voorheen vanaf de beek de Winkewijert naar de Nagelpoel gestroomd. Gebruikmakend van deze loop heeft men het brongebied van de Kayersbeek gegraven en de Swambeek ontkoppeld van de Winkewijert. De Winkewijert is daarna vermoedelijk noordwaarts verlegd.
De Swambeek (met stippellijn aangegeven) tussen de Winkewijert en Kayersbeek - Naar een kaart van Moerman uit 1933
Men heeft dus bijzonder slim gebruik gemaakt van deze oude beekloop. Tegelijkertijd is door het ontkoppelen van de Swambeek van de Winkewijert het debiet voor de molens, die stroomafwaarts van de Winkewijert gelegen waren, verbetert. Tegenwoordig zouden we dat een win-win situatie noemen, maar vroeger telde men zijn knopen.
Fraaie bruggetjes bij het prachtige brongebied van de Kayersbeek – Foto Henk Weltje
De molen heeft verschillende eigenaren en is uiteindelijk tot 1829 in bedrijf.
Met deze gegevens kunnen we de leeftijd van de dijk wel ongeveer bepalen. Zij is waarschijnlijk van de 2de helft van de 17de eeuw maar zeker weten doen we dat niet want we waren er niet bij. Ook zijn er geen schriftelijke bronnen gevonden over de ontstaansgeschiedenis van de dijk.
Fase 3. Het gebruik voor het noordelijke gedeelte van het kanaal tot 1868.
In 1829 is het noordelijke gedeelte van het Apeldoornse Kanaal geopend. Doordat Apeldoorn op het hoogste punt lag en er, onder andere door schutverlies, te weinig water in het Kanaal kwam heeft men de Kayersbeek niet meer in de Grift maar in de “kop van het Kanaal” bij de kopermolen De Vlijt uit laten komen.
De Kayersbeek in dat noordelijke gebied werd eerst nog de Gracht en later ook de kanaalbeek genoemd. De functie van de beek verschoof duidelijk van een beek voor afwatering naar een molenbeek en uiteindelijk voor een voedingsbeek voor het kanaal.
Kaart uit ca. 1850 met alleen nog het noordelijke tracé van het kanaal
Fase 4. Het gebruik voor het Apeldoorns-Dierens kanaal tot 2018 en het nieuwe tracé.
Bijna 40 jaar later in 1868 werd ook het zuidelijke gedeelte van het Kanaal geopend. Hiervoor werd voor een deel de oude noordelijke loop van de Kayersbeek gebruikt.
Ook toen was er weer sprake van een watertekort in het kanaal. Verschillende sprengenbeken moesten uitkomst bieden zoals de kleine Oosterhuizer Spreng, de Veldhuizer- en Vrijenberger Spreng en de Zwaanspreng.
Niet veel later is het water van de Kayersbeek, samen met dat van de Zwaanspreng, ook in het kanaal geleid. De beide beken stroomden enkele meters naast elkaar en werden daarom ook wel de Dubbelbeek genoemd.
Uitsnede van een provinciale kaart uit 2007 met het oude tracé en de Dubbelbeek.
Het oude tracé van de Kayersbeek is daarna langzamerhand verdwenen.
De Kayersmolen werd door al deze veranderingen in 1878 uitgekocht.
Op de plek van de molen is er nog tot in de jaren 50 van de vorige eeuw een waterval te zien geweest. Helaas zijn er geen foto’s of schilderijen van de molen bekend.
Waterval ter hoogte van de voormalige Kayersmolen ca. 1937 – bron Hardonk
Later is de gehele beek opgekocht door de Staat. Sinds 1958 is het gebied waar de beek ooit in haar oude tracé doorheen stroomde bebouwd.
Fase 5. De recente reconstructie.
De laatste jaren zijn er nogal wat verbeteringen aangebracht in het gebied waar de Kayersbeek ooit noordwaarts stroomde. De oude beekloop wilde men weer, voor zover mogelijk, reconstrueren. Helaas lag deze in het inmiddels bebouwde gebied en kon niet meer gebruikt worden. Wel was er de mogelijkheid om de beek te leggen in het parkgebied Zuiderpark.
Kayersbeek in het latere Zuiderpark met bovengrondse elektriciteitsleidingen zichtbaar – 1952 Foto Hardonk
Nadat de bovengrondse elektriciteitsleidingen ondergronds gelegd waren heeft men de beek in 2018 weer aangelegd. Voorheen werden deze leidingen door de spreeuwen gebruikt om zich te verzamelen voor hun grote trek. Die plek zijn ze nu helaas kwijt.
Groen getekend (midden van zuid naar noord) het nieuwe tracé van de Kayersbeek door het Zuiderpark tot de vijver bij de Ruys de Beerenbroeckstraat– bron BekenAtlas Veluwe, bewerking Henk Weltje
Aangezien de hoogte bij de aftakking naar het noorden op de beoogde locatie niet goed uitkwam heeft men het water van de Zwaanspreng voor het nieuwe tracé gebruikt. Een bijkomend voordeel was dat het water van de Zwaanspreng geen rodolm bevat, wat voor een beek in een parkgebied wel zo prettig is. Via een schuif kan men regelen hoeveel water er rechtdoor richting het Kanaal en hoeveel er in het vernieuwde tracé stroomt. Het water van de Zwaanspreng stroomt echter eerst nog via een klein aquaduct over de Kayersbeek heen. Kortom… een ingewikkelde en slim gevonden oplossing.
Helemaal rechts de hoger gelegen Zwaanspreng. Het aquaduct over de Kayersbeek bij de opening in 2019.
De beek mondt uiteindelijk uit in een vijver bij de Ruys de Beerenbrouckstraat - Foto Henk Weltje
De vijver waar de beek in uitmondt deed dienst als visvijver. Aangezien het water zo goed als stilstond en er karpers in uitgezet waren kampte men de laatste jaren met blauwalg. De verse toevoer van het beekwater zorgde ervoor dat de vissers die ik sprak erg tevreden waren.
Er zijn jammer genoeg geen restanten of foto’s en schilderijen van de Kayersmolen aanwezig. Wel is er nadat de molen ophield te bestaan nog lang een boerenbedrijf actief geweest, waarvan de oorsprong mogelijk het molengebouw is geweest.
Boerderij Nagelpoelweg 26-28 - Foto Hardonk 1957
De plek waar de molen ooit heeft gestaan is nu onherkenbaar veranderd. Er staat nu een benzinestation.
Rechts de Marchantstraat richting de Maten. Links bij de flats de vroegere Kayersmolenweg en in het midden het benzinestation waar vroeger de Kayersmolen was. Foto Henk Weltje
Het is de bedoeling om t.z.t. de Kayersbeek nog verder noordelijk te reconstrueren. Wel is nu al duidelijk dat dit niet met water van de Zwaanspreng zal gaan gebeuren. Hoe dan wel zal in een fase 6 misschien ooit beschreven worden.